Sociale ecologie en politiek, een interview met initiatiefnemer Roger Jacobs
Recent verscheen er een boek van Murray Bookchin in het Nederlands. Sociale ecologie en politiek is nu al het boek van het jaar, niet omdat het zoveel interesse van mensen wekt maar wel omdat het een boek is dat op een zeer goed moment komt.
Murray Bookchin behoort niet meer tot de levenden maar is misschien wel de invloedrijkste denker van dit moment in Noord-Amerikaanse links-libertaire kringen. Bovendien reikt zijn politieke impact tot in het Midden-Oosten, en dan vooral tot in Syrisch Koerdistan. Het nieuw verschenen werk laat ons kennismaken met de politieke en andere filosofie van een pionier van de ecologische beweging. Met Provo had Bookchin gemeen dat hij er zeker geen problemen mee had om met politieke groepen aan gemeenteraadsverkiezingen deel te nemen. Vermits er dit jaar zowel in Nederland (net voorbij) als in België (in oktober) gemeenteraadsverkiezingen zijn komt ook daarom dit boek op een goed moment. Ik interviewde Roger Jacobs, wellicht diegene die er het meest toe bijgedragen heeft om mij de werken van Murray Bookchin in de jaren negentig te leren kennen. Hij zorgde mee voor de vertaling van teksten en de voorbereiding van de uitgave van Sociale ecologie en politiek, en schrijft ook veel over Bookchin. Binnenkort stelt hij het boek voor in verschillende Vlaamse steden.
Waarom is er dit boek?
Ergens in het midden van de tachtiger jaren ben ik de Amerikaanse filosoof Murray Bookchin (1921-2006), sociaal anarchist en ecologist, serieus beginnen te lezen. Tot dan toe had ik mij voornamelijk laten inspireren door Franstalige auteurs die zichzelf eerder als libertaire marxisten omschreven. Het was tegen die achtergrond dat ik aan de lectuur van Bookchin begon: de twee essaybundels Post-scarcity Anarchism (1971) en Toward an ecological society (1980) en vooral zijn hoofdwerk The ecology of freedom (1982). Een aantal van zijn essays waren toen reeds vertaald door kameraden van het Utrechts Anarchisties Kollektief en uitgegeven onder de titel Ekologie en anarchisme (1977). Buiten het boek Crisis in our cities uit 1965 (uitgebracht door een eerbiedwaardige Nederlandse uitgeverij onder de titel Stikkende steden, waarvan ik lange tijd het bestaan niet kende) zou deze Utrechtse bundel veertig jaar lang de enige Bookchin-vertaling in boekvorm blijven.
Later verscheen er nog wel vanalles van en over Bookchin in tijdschriften als De As in Nederland, en nog later vanalles in het Nederlands op het internet. Maar je begon in de jaren tachtig dus veel van Murray Bookchin te lezen. En toen?
Van mijn Bookchin-lectuur is mij in ieder geval een ‘Aha – Erlebnis’ bijgebleven: dit was de actualisering van het vooroorlogse anarchisme waarnaar ik zo lang tevergeefs had gezocht. Na langdurige en regelmatige contacten met Murray Bookchin en zijn medestanders ben ik om verschillende redenen wat afstand van de Bookchin–kring gaan nemen. Al bij al zweerde ik het ideeëngoed van Bookchin niet af maar miste hefbomen om die ideeën in de politieke praktijk om te zetten. Hefbomen vond ik daarna bij het uitbreken van de Koerdische Lente in Syrië in de zomer van 2012 of de Amerikaanse en Europese ‘pleinbewegingen’ (vooral in Spanje en Griekenland, maar ook in Frankrijk) die in het kielzog van de bankencrisis in 2008 ontstonden. Representatieve bewegingswebsites zoals ROAR van Jerome Roos en Joris Leverink presenteerden Bookchin als één van hun politieke inspiratiebronnen.
Er was dus een hernieuwde actualiteit van Bookchin?
Ja, en die deed bij Johny Lenaerts en mijzelf het idee rijpen om een vertaalde bloemlezing van Bookchins belangrijkste artikels te publiceren. Ik had vroeger al een lijst opgesteld van vertaalde artikels die in allerlei Nederlandse en Vlaamse tijdschriften verschenen waren (een 30-tal) en beschikte nog over een (ruw) manuscript van een Bookchin-bloemlezing van de hand van de vroegere De As-redacteur André Bons. Het materiaal was er dus en de tijd leek er ons nu rijp voor.
Ik werd ook bij het project betrokken, maar er was een trekkersrol weggelegd voor Johny Lenaerts. Hij houdt zich al lang intensief bezig met de vertaling van teksten.
Ja. Teksten als die van de Franse libertaire marxist Henri Lefèbvre, die ondermeer naam gemaakt had met zijn boek ‘Het recht op de stad’ (1970). Dat laatste thema werd natuurlijk zeer actueel door de pleinbezettingsbewegingen die van start gingen in Caïro (Tahrirplein) en zich van daaruit verspreiden over onder andere Griekenland, Spanje en de V.S. In het kielzog van een vertaling in de vorm van een nieuwe Lefèbvre-uitgave schreef Johny een serie artikels over bekende socialisten en anarchisten die het belang van lokale, gemeentelijke democratie onderstreepten. Daarenboven stelde hij een gekopieerde bundel samen met vertaalde teksten van Bookchin onder de titel Burgerparticipatie op gemeentelijk niveau. Einde augustus 2015 namen we trouwens samen met jou deel aan de Trise (Transnational Institute for Social Ecology)-conferentie in de Griekse stad Patras, waar we terug in contact kwamen met Dimitri Roussopoulos en een netwerk van sociale ecologisten uit de V.S. en Europa.
In dat tijdsklimaat rijpte de gedachte om met een aantal Bookchin - geïnteresseerden samen te komen. Op 20 februari 2016 zaten we met vier mensen rond een tafel in het Antwerpse café Zeezicht: Johny, jij, ikzelf en ook de door de ideëen van Bookchin geïnspireerde Nederlander Bob Wester. Met ons vieren hebben we een aantal afspraken gemaakt in verband met de vertaling van teksten, het zoeken naar een uitgever en het opzetten van een Bookchin–blog. Zoals het met zovele bijeenkomsten gaat werden door omstandigheden niet alle afspraken nagekomen maar wel de belangrijkste: er werd een uitgever gevonden, de teksten werden vertaald en de Bookchin–blog zag het levenslicht.
Er werd uiteindelijk voor een uitgever in Nederland gekozen. Mij leek dat een goed idee, vermits er veel meer Nederlandstaligen zijn in Nederland dan in België. Bovendien heeft de links-libertaire traditie een meer uitgebreide historiek dan die in Vlaanderen.
De naam Murray Bookchin is zo goed als onbekend in Vlaanderen: commercieel gezien is dat geen goede zaak voor een uitgever. Vervolgens gaat het om politiek theoretische - dus ideologische - teksten waarvan de lectuur een zekere dosis doorzettingsvermogen van de lezer vereist. Ook dat beperkt het lezersbereik. We zijn heel snel op zoek gegaan naar een Nederlandse uitgever. Ook daar was de keuze beperkt: even werd gedacht aan een gevestigde ecologische geïnspireerde uitgever maar al snel zijn we uitgeweken naar de Utrechtse Kelderuitgeverij van Jaap van der Laan. Jaap was trouwens één van de medewerkers aan de eerste Bookchin-bloemlezing uit 1977. We kenden hem al langer als trouwe standhouder op de alternatieve boekenbeurs in Gent. En hij onderhield nauwe contacten met de redactie van het anarchistische tijdschrift De As dat in de loop van haar lang bestaan (sinds 1972) heel wat vertalingen van essays van Bookchin heeft gepubliceerd. Een aantal redactieleden zijn of waren trouwens Bookchin-kenners: wijlen Hans Ramaer, de uit de scène verdwenen André Bons, Thom Holterman en Marius de Geus. Marius fungeert als medevertaler en inleider van de nieuwe bloemlezing.
Waarom staan er twee lange inleidingen in?
Wij wilden ons met de uitgave niet enkel richten tot de overtuigde anarchisten of libertairen.
Anarchisten en libertairen… wat is voor jou het verschil tussen die twee?
Onder ‘libertairen’ versta ik linkse progressieven die voor een stuk meegaan in de anarchistische staatskritiek waardoor ‘de staat’ niet kan worden beschouwd als een alternatief of een compensatie voor de gebreken van ‘de markt’. De staat als overheersingsapparaat dient afgeschaft te worden maar er blijft wel de noodzaak bestaan van een politiek beslissings- en coördinatiesysteem bijvoorbeeld in de vorm van een zelfbeherend radensysteem. Eén of andere vorm van weloverwogen politieke representatie kan daarbij niet uitgesloten worden. Mensen als Martin Buber (1878 – 1965), Henri Lefèbvre (1901 – 1991) en de door mij erg gewaardeerde Franse ontgroei–socialist Pierre Ariès kan je in die zin ‘libertairen’ noemen.
We hoopten een drievoudig nieuw publiek aan te trekken. Eerst en vooral ecologisten die geïnteresseerd zijn in een bredere maatschappelijke en wereldbeschouwelijke duiding van de ‘milieukwestie’. Vervolgens wilden we ecologisch gedreven linkse activisten laten kennismaken met sociale ecologie, dat raakpunten vertoont met het ecosocialisme maar tegelijk ook andere diagnoses en remedies voorstelt. En tenslotte Koerdische en Turkse progressieven die kennis willen maken met de ideologische bronnen van het Democratisch Confederalisme, dat momenteel uitgeprobeerd wordt in Noord-Syrië.
De inleiding geschreven door Marius is bedoeld als kennismaking met de politieke ecologist Murray Bookchin, die tijdens zijn leven reeds nauwelijks bekend was en na zijn dood in 2006 helemaal in de vergetelheid dreigde terecht te komen. Een korte voorstelling van die man en zijn ideeën was dus op zijn plaats. Mijn eigen inleiding over de toepassing van Bookchins politiek ideeëngoed in Turkije en Syrië (Koerdistan) wil het politiek innovatieve karakter van de tot stand gebrachte nieuwe instellingen voor het voetlicht plaatsen. Dat is nodig omdat die politieke vernieuwing in de media aan het oog werd onttrokken door de focus op de strijd tegen Daesh (ISIS).
Na die inleidingen volgen er allemaal teksten van Murray Bookchin zelf. De vroegste tekst werd al in 1965 geschreven. Waarom werden juist deze werken gekozen?
De bloemlezing was bedoeld als een algemene inleiding tot het denken van Murray Bookchin, een denken dat zich over een halve eeuw heeft ontwikkeld. Omdat hij een veelschrijver was bleek het niet altijd even gemakkelijk te zijn een keuze te maken over wat er al dan niet in moest. Ik heb de teksten gekozen aan de hand van de drie doelgroepen die we voor ogen hadden: ecologisten, ecosocialisten en progressieve Koerden / Turken. Er zijn dus teksten bij die eerder het ecologische aspect belichten, teksten die meer wereldbeschouwelijk zijn (Wat is sociale ecologie?, Anarchisme en ecologie), maar het uiteindelijke zwaartepunt ligt toch op de politieke theorie van het gemeentelijke zelfbestuur en het confederalisme. Bookchin wilde immers, net als Marx, de wereld in de eerste plaats veranderen. Zijn politieke teksten vormen daartoe de hefboom. Natuurlijk zijn daarvoor best wat interessante thema’s moeten wijken. Zoals zijn visie op de geschiedenis, de technologie, de post-schaarste maatschappij, zijn uiteenzettingen over een resem andere ideeënstromingen, enzovoort. Kiezen is nu eenmaal ook verliezen. Maar niets belet de geïnspireerde lezer om Bookchin op eigen houtje verder te ontdekken. Dat was uiteindelijk ook de bedoeling van de bloemlezing.
Bij de vertaling zijn we dikwijls uitgegaan van reeds bestaande versies. Die hebben we naast de originele Engelse tekst gelegd en fouten, weggelaten of geparafraseerde passages, en verouderd woordgebruik werden gecorrigeerd. Ook werd er gelet op een eenduidige vertaling van sleutelbegrippen. Marius heeft gezorgd voor een ‘vernederlandsing’ van mijn ‘Vlaamse’ uitdrukkingen en zinswendingen. Ik was best tevreden toen ik het eindresultaat van de vertaling onder ogen kreeg, en dit des te meer omdat Murray bij gelegenheid niet vies is van redelijk complex taalgebruik. Ik hoop dus dat de lezers geen hinder zullen ondervinden van een al te stugge vertaling.
Wat gaat er verder nog met het boek gebeuren?
Een uitgever heeft graag dat een nieuw uitgegeven boek wat PR krijgt. Dat geldt zeker voor een geëngageerd uitgeverijtje als Kelder dat niet over een uitgebreid distributienetwerk beschikt. Ook de vertalers willen in de eerste plaats ideeën aan de man / vrouw brengen,waaraan het commerciële aspect volledig ondergeschikt is. De Nederlandse boekvoorstelling vond plaats op zaterdag 24 maart in de Amsterdamse progressieve boekhandel Fort van Sjakoo. Wij gaan dat voor Vlaanderen nog eens een aantal keren overdoen binnenkort. Er bestaan ook afspraken voor andere lezingen in het najaar maar die moeten nog concreet worden gepland. En natuurlijk gaan we proberen zo veel mogelijk artikels over de ideeën van Murray Bookchin en aanverwant gedachtegoed gepubliceerd te krijgen in bevriende tijdschriften.
Geplande boekvoorstellingen:
Zaterdag 14 april om 13u op de Alternatieve boekenbeurs te Gent
Avondlezingen in Mechelen (donderdag 26 april om 20u, boekhandel De Zondvloed), Antwerpen (donderdag 3 mei om 20u, boekhandel De Groene Waterman) en Dendermonde (dinsdag 8 mei om 19u45, georganiseerd door Vorming+).
Murray Bookchin, Sociale ecologie en politiek. Bookchins radicale politieke ideeën over een duurzame en libertaire maatschappij, Kelder Uitgeverij, Utrecht, 2018, 224 p., € 15 (ISBN: 9789079395354).
Het boek vind je in Antwerpen in de boekhandel De Groene Waterman. In Mechelen vind je het in boekhandel De Zondvloed.
Het boek is nu ook te koop in de Hasseltse boekhandel Grim. Tevens kan het boek besteld worden via de Kelderuitgeverij in Utrecht (kelderuitgeverij@xs4all.nl), bij Zwart & Rood (ludwigxy@yahoo.com) en via roger.jacobs@telenet.be.
